зваротная сувязь
Калі вы заўважылі недакладнасць, ці маеце пытанне - лістуйце:
Замак
Шыфр
411Г000328
Катэгорыя каштоўнасці
Тып каштоўнасці
Падтып каштоўнасці
Месца знаходжання
Датаванне
ХІV ст.
Стыль
Гатычны і раманскі стыль
Апісанне
Каменны замак у Лідзе загадаў пабудаваць Вялікі князь літоўскі, рускі, жмойтскі Гедымін (1316-41). Будавалі у 1323-28 гг. палонныя з Валыні і будаўнікі з Кіева. Для забудовы была выбрана невялікая пясчаная выспа ў балоцістай сутоцы дзвюх рэк – Лідзеі і Каменкі. Выспу пераўтварылі ў штучную прамавугольную пляцоўку і месцамі яе дасыпалі жвірам, камянямі, буйной рачной галькай да вышыні 5-6 метраў. З поўначы, на адлегласці 7 метраў ад яе праходзіў шырокі (каля 20 метраў) роў, які злучаў дзве ракі і аддзяляў умацаванне ад горада. Розныя пісьмовыя крыніцы сведчаць, што работы вяліся 5-7 гадоў. Недалёка ад будучага замка за год-два да пачатку працы рабілі ямы для гашэння вапны. Замак пабудаваны з палявога каменю і цэглы. Таўшчыня сцен унізе – 2 метры, уверсе яны звужаюцца да 1,5 метраў і праходзяць у баявую галерэю. Парапет галерэі, таўшчынёй у 70 сантыметраў, складзены з цэглы, мае адзін рад байніц трох тыпаў. Насціл галерэі апіраўся на драўляныя бэлькі сячэннем 20х20 сантыметраў. На паўднёвай і ўсходняй сценах знаходзіліся два цагляныя данскеры (туалеты) на каменных фігурных кансолях. Спачатку замак меў толькі адну вежу – у паўднёва-заходнім куце двара. У плане яна ўяўляла сабой квадрат (па ўнутранаму абводу амаль 9х9 метраў). Як высветлілі археолагі, ад яе засталіся толькі фрагменты падмуркаў. Замак меў тры ўваходы. У паўднёвай сцяне на адлегласці 22 метраў ад вежы – невялікі паўцыркульны праём на вышыні 4 метраў ад першапачатковага ўзроўню двара, які, відаць, лічыўся запасным (на выпадак разведкі або ўцёкаў), і трапіць туды можна было толькі з дапамогай доўгай прыстаўной лесвіцы. Два ўваходы – ва ўсходняй сцяне: малы, зроблены на ўзроўні абрэза падмуркаў сцяны, і вялікі (відаць, крыху пазнейшы), размешчаны каля паўночна-ўсходняй вежы на вышыні 2,5 метра. Трапіць у замак праз вялікі ўваход можна было толькі дзякуючы пад'ёмнаму масту. Пра яго наяўнасць сведчыць вялікая разгрузачная спічастая ніша, якую праразаў уваходны праём меншых памераў. Праём малога ўваходу меў таксама паўцыркульную форму і вышыню 2,45 метра. Захаваліся рэшткі ад бегункоў варот. Вонкавыя паверхні замка зроблены з вялікіх, часткова абчасаных валуноў, што пакладзены гарызантальнымі, дакладна вызначанымі радамі. Прамежкі паміж імі запоўнены каменнымі аскалёпкамі на вапнавай рошчыне (цагляныя кліны сустракаюцца вельмі рэдка). Забутоўка паміж "шчокамі" сцен – з дробных камянёў. Цэгла ўжывалася толькі для асноўных канструктыўных элементаў і архітэктурных дэталяў. З яе выкладзены вуглы замкавых муроў і вежаў, дэкаратыўныя паясы на фасадах усходняй і паўночнай сцен, аркі, скляпенні, байніцы і вонкавыя паверхні баявой галерэі (крэнеляжя). Цагляныя паясы знадворку замкавых сцен выкананы ў тэхніцы балтыйскай (вендскай) муроўкі – чаргаванне двух доўгіх бакоў цагліны (лажка) і кароткага (тычка). Кладка вялася з цэглы двух тыпаў памерамі 31х15х10 і 31х14х7 сантыметраў. Вузейшая шла толькі на аблямоўку крэнеляжа. Дзякуючы археалагічным даследаванням, можна сцвярджаць, што ў першай палове 14 ст. існавала толькі паўночна-заходняя вежа замка, якая мела ахоўнае і жылое прызначэнне. Асноўны цяжар абароны прыходзіўся на муры з баявой галерэяй. У канцы 14 - пачатку 15 ст. Вялікі князь Вітаўт перабудоўвае замак і робіць яго адным з самых магутных у Вялікім княстве Літоўскім. У сувязі з развіццём ваеннай справы для ўмацавання замка ўзводзіцца другая, паўночна-ўсходняя, вежа з разлікам на вядзенне гарматнага бою. Кладзецца яна з цэглы лепшай якасці і іншых памераў – 29-30х14х7,5-8 сантыметраў. Вежа прыбудавана да муроў упрытык. Таўшчыня сцян, якія выходзілі на двор, – 3 метры, а дакладкі да двухмятровых муроў замка (зроблены з мэтй узмацніць сцены) – 83 сантыметры. Падмуркі яе ляжаць на 70-80 сантыметраў глыбей замкавых. Некалі вежа мела арачны дзвярны праём з двара (ён выкладзены са спецыяльнай фігурнай цэглы) і лесвіцу ў тоўшчы заходняй сцяны шырынёй 1 метр з драўлянымі прыступкамі на цаглянай аснове. Паўночная і ўсходняя сцены знутры аздоблены дзвюма нішамі, а ў паўднёвай першага паверха захаваліся дзве глыбокія нішы-печы, што некалі ацяплялі верхнія памяшканні. Першы паверх меў крыжовае скляпенне, рэбры якога выкананы са стрэлападобнай цэглы. Абедзве вежы былі накрыты паўцыркульнай дахоўкай. Падчас раскопак высветлілася, што з трох бакоў (акрамя паўднёвага) да замкавых муроў туліліся драўляныя аднапавярховыя будынка-казармы (захаваліся астаткі падмуркаў, печаў і абгарэлых бярвенняў). Непадалёк ад заходняй сцяны стаяў асобны будынак, дзе, напэўна, жыў са сваёй сям'ёй камендант замка. Ва ўсходняй частцы двара знаходзіліся два калодзежы. Сярэдзіна замкавага двара была забрукавана. Каля паўднёва-ўсходняй вежы знаходзіліся кузня і салдацкая кухня. Гістарычны лёс Лідскага замка надзвычай складаны. У 14 ст. яго муры не раз вытрымлівалі націск крыжакоў. Пасля працяглай аблогі і штурму ў 1384 г. ворагі захапілі замак. Другі раз набег быў зроблены зімой 1392 г. Дасталося Лідскаму замку і ў час міжусобных войнаў. У пачатку 15 ст каля яго муроў апынуліся войскі смаленскага князя Юрыя. Неўзабаве ў 1433 г. замак аблажылі войскі князя Свідрыгайлы. Абаронцы замка мужна адбілі ўсе прыступы захопнікаў. У пачатку 16 ст. да замка падышлі орды крымскіх татар, аднак штурмаваць умацаваны замак татары баяліся. У 16 ст. замак атрымаў дадатковае ўмацаванне – штучнае возера, якое прыкрывала яго з усходу. Да канца 18 ст. у замку адбываліся гарадскія суды. Магчыма, у вежы замка знаходзіўся архіў, дзе захоўваліся земскія актавыя кнігі. Летам 1659 г. замак з усіх бакоў аблажыла 30-тысячнае войска царскага ваяводы Мікіты Хаванскага і пасля гарматнага абстрэлу і працяглай асады ўзяло яго. Усе драўляныя будынкі былі спалены, а калодзежы засыпаны. Пасля заканчэння польска-рускай вайны на тэрыторыі замка ніхто пастаянна не жыў. Моцны ўдар лідскім умацаванням нанеслі шведы, якія ў пачатку 18 ст. узарвалі абедзве вежы. Пасля Паўночнай вайны на тэрыторыі замка жылых пабудоў не было, муры яго паступова пачалі разбурацца. Аднак ва ўцалелых памяшканнях захоўваліся гарадскія акты і праходзілі суды. Амаль канчаткова замак парушыўся летам 1794 г.: у яго руінах вялі бой з царскім войскам паўстанцы Тадэвуша Касцюшкі. Трэба адзначыць, што ў канцы 18-пачатку 19 ст. замак яшчэ ўражваў сучаснікаў сваёй магутнасцю. Тады стаялі амаль усе замкавыя муры з байніцамі і аркатурным поясам на паўночнай і ўсходняй сценах, дзе-нідзе рэшткі вежаў захоўваліся да ўзроўню трэцяга паверха. Канец 19 ст. стаў для замка трагічным. У 1891 г. Ліда згарэў, прычым агонь знішчыў самы цэнтр яе, разам з будынкам ратушы. Мясцовыя гарадскія ўлады, не разумеючы гістарычнай каштоўнасці замка, наладзілі разборку і распрадажу муроў, выкарыстоўваючы іх для адбудовы горада. Тады былі амаль цалкам знішчаны рэшткі паўднёва-заходняй вежы і разабрана частка заходняй сцяны. Толькі ўмяшанне археалагічнай імператарскай камісіі з Пецярбурга спыніла гэты вандалізм. У 1909 г. для частковай кансервацыі старажытнага ўмацавання былі адпушчаны невялікія сродкі. Будаўнікі разабралі ненадзейныя месцы муроў, а паверхні сцен абмазалі цэментнай рошчынай. У 1920-я гады лідскія муры крыху абнавілі польскія рэстаўратары. Яны злучылі каменнай агароджай заходнюю і паўднёвую сцены, часткова залажылі разбураны паўднёва-ўсходні кут і замуравалі бакавыя ўваходы. У 1953 г. замак у Лідзе ўвайшоў у спіс помнікаў архітэктуры. У 1967 г. ЦК КПБ і Савет Міністраў БССР прынялі Пастанову аб правядзенні неадкладных рамонтна-рэстаўрацыйных работ на помніках архітэктуры і гісторыі, у тым ліку і на Лідскім замку. З 1976 г. пачаліся археалагічныя і гістарычныя даследаванні на тэрыторыі замка. 3 1979 г. у Лідскі краязнаўчы музей былі перададзены 18 тысяч артэфактаў, галоўным чынам, фрагменты керамічнага посуду, а таксама абломкі цэглы, кафлі, дахоўкі, шклянога посуду, металічныя замкі, ключы, прылады, падковы, арбалетныя балты, каменныя ядры, манеты. Самыя цікавыя артэфакты захоўваюцца ў інстытуце гісторыіі АН Беларусь.
Сартаваць па